* De daling van 993 in 1665 naar 771 in 1670 is o.a. te wijten aan de pest die in Pamel tussen die jaren hevig woedde.
* Gedurende al die jaren bleef de oppervlakte constant: 1086 ha .

* De daling van 2948 in 1845 tot 2557 in 1857 was een gevolg van mislukte aardappel- en graanoogsten, van tyfus en cholera, ...
* Tot 1921 waren de mannen in de meerderheid: b.v. in 1830: 1301 m en 1194 v, in 1880: 1615 m en 1511 v, in 1921: 1995 m en 1994 v; tot 1940 zijn het de vrouwen: b.v. in 1922: 2017 m en 2019 v, in 1940: 2335 m en 2380 v; tot 1946 schommelen de meerderheden: b.v. in 1941: 2356 m en 2348 v, in 1946: 2421 m en 2439 v; dan zijn er weer meer mannen dan vrouwen: b.v. in 1950: 2523 m en 2450 v, in 1964: 2684 m en 2634 v.
* Zij woonden op een oppervlakte van 1086/1072 ha.

Neoclassicistisch met timpaan en opvallende uitbouw met dubbele ingang. De deur rechts gaf toegang tot de raadzaal met ronde tafel en voldoende stoelen voor de zetelende leden. Erachter, in de aansluitende kamer had de gemeentesecretaris zijn kantoor (2). Hier berustte ook het archief. De buitendeur links leidde naar het ‘schoolhuis’, dat alle overige plaatsen en kamers, van benedenverdieping tot zolder innam. Het was tot 1937 de woning van een ondermeester en twee hoofdonderwijzers. Nadien woonden er tot begin 1977 verschillende ‘huisbewaarders’, al verminderde gaandeweg het aantal kamers dat ze ter beschikking kregen ten voordele van lokalen voor de administratie. (3)
Het gemeentehuis was omringd door de speelpaats, met achteraan de school. Links stond er ook nog een laag gebouw met oorspronkelijk het kolen-, stro- en ashok, rechts ook een gebouwtje met de bakoven, de staanplaats van de brandspuit en het kolenhok voor het secretariaat (later omgevormd tot elektriciteitscabine).

Op 16 september 1937 stelde de gemeenteraad Jozef Staels, voordien hoofdonderwijzer te Poelk, aan als hoofdonderwijzer van de vestigingsplaatsen Pamel en Ledeberg en op 12 februari 1938 van alle Pamelse vestigingsplaatsen. Anderhalf jaar later, op 9 augustus 1939, toen er voldoende leerlingen waren, werd hij schoolhoofd zonder klas. Laatste schoolhoofd van de gemeente Pamel was Hippolyte Elpers, gemeentelijk onderwijzer te Poelk, aangesteld tot hoofdonderwijzer in mei 1951.

- Door geldgebrek kon de gemeente in 1824 niet onmiddellijk een school bouwen en 'gebruikte' ze dan maar de lokalen van het pensionaat op Ledeberg. Niet zo verwonderlijk want Jan-Baptist Lindemans' vader was eigenaar van dat pensionaat. De gemeente kocht zelfs, o.a. van de familie Lindemans, aanpalende grond en bouwde er in 1825-1826 een nieuwe school op, aanleunend aan het pensionaat (uiteindelijke kostprijs 1475 fr.).
Omwille van het groeiend aantal leerlingen bleek rond 1860 een ruimere gemeenteschool nodig; in de boomgaard van de familie Lindemans? Toch niet, want bijna tien jaar later werd er een gemeentehuis gebouwd meer in het centrum van Pamel, met als 'logisch' gevolg dat ook de nieuwe gemeenteschool meeverhuisde, temeer daar het gemeentehuis toentertijd vaak ook het woonhuis (6) was van de hoofdonderwijzer. Vandaar dat de nieuwe school werd gebouwd, niet meer op Ledeberg, maar aan de Brusselstraat, achter het nieuwe gemeentehuis. Ze kwam klaar in 1870: aan weerszijden een gang, daartussen vier heel ruime klaslokalen, tussen de twee middenste lokalen een gang uitmondend op het 'naaikotje', officieel de 'Werkkamer ingericht voor het onderwijs der naaldwerken'.
Al in 1938 waren er plannen om het stilaan verouderde schoolgebouw uit 1870 in Pamel-centrum te renoveren. Uiteindelijk werd er in 1953-1954, wat verderop aan de Brusselstraat, een volledig nieuwe school opgetrokken, met turnzaal, bureel directeur, ... en met 9 ruime lokalen.

- Naar de eerste gemeenteschool kwamen zowel meisjes als jongens, in 1840 samen meer dan 200. Opmerkelijk, bij voorkeur moesten kinderen aangenomen worden die volgens een koninklijk besluit recht hadden op kosteloos onderwijs. In augustus 1843 waren dat 32 jongens en 28 meisjes; aantallen die in de 2 daarop volgende (honger)jaren fors stegen, tot 66/64 jongens en 48/49 meisjes. De gemeente zorgde eveneens voor hun boeken en schoolbehoeften. Als er volgens de onderwijzer nog plaatsen in de klas open waren mocht hij ook meer gegoede leerlingen aannemen die maandelijks schoolgeld neertelden en ook betaalden voor hun boeken en schoolbehoeften. In 1879 echter stemden de liberalen de 'ongelukswet' die o.a. godsdienstonderricht tijdens de lessen verbood (School zonder God). Jan-Baptist Van den Eeckhoudt had schoon zeggen toen hij op de prijsuitreiking beweerde dat men in de gemeenteschool zou les blijven geven zoals vroeger, de meeste ouders vertrouwden het niet en stuurden hun kinderen naar de pas opgerichte parochieschool op Ledeberg. Het leerlingenaantal in de gemeenteschool zakte zo steil dat, volgens pastoor Van Eyndhoven 'de onderwijzers, vier in getal, ternauwernood elk één kind in de klas hadden' (volgens de verslagen van de gemeenteraad waren er in het totaal 25). In 1883 was het aantal opnieuw wat gestegen, tot 52. Maar in 1884 kwam de katholieke partij aan de macht en kreeg de gemeenteschool opnieuw de toelating om godsdienst te geven bij het begin of op het einde van de lessen. Het aantal leerlingen steeg onmiddellijk sterk tot 232 in februari 1885, 301 in juli 1885. Nadat op 21 augustus 1886 de gemeenteraad, om de kosten te drukken en om de 'vrede' te herstellen, besliste dat vanaf 1 oktober alle Pamelse kinderen naar de gemeenteschool moesten gaan (7), steeg het leerlingenaantal tot 498 in augustus 1887 (254 jongens, 244 meisjes). Toen echter in 1892 op Ledeberg de zusters een school opstartten halveerde al vlug het leerlingenaantal, want 'als vanzelf' werden de meisjes gescheiden van de jongens en werd de gemeenteschool een 'pure' jongensschool. (Eind 1894 waren alle meisjes uit de gemeenteschool 'verdwenen'.) (8) In het schooljaar 1893-1894 waren er ongeveer 200 jongens, maar volgens pastoor Van Eyndhoven telde de gemeenteschool in 1900 toch 268 jongens als leerling (voor drie onderwijzers!). (9)

- Toen de gemeenteschool nog gemengd was leerden jongens en meisjes er gezamenlijk lezen, schrijven en rekenen, kregen natuurlijk ook godsdienstles en moesten zich houden aan het schoolreglement. In 1840 rapporteerde de gemeentesecretaris: 'Les principes de la langue flamande, de la langue française ainsi que le système métrique sont enseignés avec succes.' In 1843 schreef hij in een rapport: '... en heel wat arme kinderen krijgen gratis onderwijs. De gemeenteonderwijzer onderwijst alle kinderen met de grootste toewijding en zonder enige vooringenomenheid. In het algemeen mogen we zeggen dat het onderwijs op peil staat.' Afzonderlijk leerden de meisjes (van 1870 tot 1894), op dinsdag- en vrijdagnamiddag in het naaikotje 'het breiwerk, het naaiwerk, het snijden van de kledingstukken, het steekwerk, het stoppen en het mazen' (10). Merkwaardig was dat tot 1877 alleen de meisjes die regelmatig naar school kwamen en ook al konden lezen en schrijven, de naailessen mochten volgen. Na 1877 kregen alle meisjes naailes en zij die behoeftig waren moesten niet meer betalen voor hun naaigerei, de gemeente voorzag er 2 fr/leerling/jaar voor. Daarbij kregen de meisjes ook beginselen in de gezondheidsleer en huishoudkunde aangeleerd. Intussen volgden de jongens lessen over boomteelt en landbouw of kregen oefeningen op, herhaling van de hoofdvakken. (11)
Op het einde van het schooljaar was er dan de prijsuitreiking. In 1861 had die nog tot doel de leerlingen aan te moedigen de lessen regelmatig te volgen, althans volgens de in het Frans opgestelde notulen van de gemeenteraad: ‘L' instituteur en chef, dans le but d'obtenir la fréquentation régulière de l' Ecole, donne à la fin de l' année scolaire une distribution des prix, dont les frais montent à environ 150 Fr. et dans lesquels la Commune n' entre que pour 20 Fr.' Opmerkelijk was dat de gemeente voor slechts 20 fr tussenbeide kwam. In 1922 gaf de gemeente 400 fr voor het aanleren en opvoeren van een ‘toneelstuk' op de prijsuitreiking.
- Pamel-centrum was de grootste school, met vier (graad)klassen. Het waren, zeker tot en met de derde graad, meestal goed bevolkte klassen; zo telde meester Cyriel Van Herreweghen tijdens het schooljaar 1904-1905 in zijn middelklas (2e graad) 68 leerlingen (12). In het schooljaar 2011-2012 volgden in de 4 klassen samen gemiddeld 237 leerlingen de lessen (13). Juffrouw Elsa Van Saene had in haar 1e en 2e leerjaar samen, tot 1954 telkens meer dan 40 leerlingen.
- In afwachting van een nieuwe school te Poelk huurde de gemeente op Ledeberg vanaf 1 oktober 1918 in het vroegere meisjespensionaat twee klaslokalen voor leerlingen van Poelk en de Belle Alliance (!), tot eind 1924 toen de nieuwe school te Poelk, langs de Ninoofsesteeenweg, klaarkwam; waarin drie klassen voor drie onderwijzers met elk twee leerjaren. Structureel was deze ‘school van Poelk' een zelfstandige gemeenteschool (tot 12 februari 1938), met een eigen hoofdonderwijzer.
Omdat de zusters van Ledeberg te Poelk geen wijkschool wilden oprichten, stuurden in 1932 verschillende ouders hun meisjes (een dertigtal) naar de gemeentelijke wijkschool te Poelk, die dus toen gemengd werd. Datzelfde jaar werd er in die gemeenteschool een 'noodlokaal' ingericht als 'bewaarklas', maar die werd dan wel gerund door de zusters, tot in 1961 toen de gemeente de kleuterklas overnam.
- Ook na 1924 bleef de gemeente de lokalen op Ledeberg huren, twee klassen nu als tweede vestigingsplaats van Pamel-centrum en … voor de leerlingen van Ledeberg. Er stonden twee onderwijzers voor vier leerjaren, met alleen jongens. De derde en vierde graad volgden de leerlingen dan in Pamel-centrum, maar in 1940 kwam er ook een derde graad.
- In 1937-1938 nam de gemeenteraad de oppensioenstelling van hoofdonderwijzer Cyriel Van Herreweghen te baat om alle vestigingen te laten samensmelten tot één gemeenteschool.
- Na inspectie van de wijkschool op Ledeberg schreef de hoofdinspecteur in oktober 1954 aan burgemeester De Schepper: ‘De school bevindt zich in bouwvallige staat, de speelplaats is te klein en de gezondheidsinstallaties laten veel te wensen over.’ (14) Nadien werden de Ledebergse klassen overgeheveld naar de nieuwe school in Pamel-centrum. (15) Stilaan behoorden hier de graadklassen tot het verleden.
- Opdat de leerlingen uit verschillende gehuchten in Pamel-centrum zouden geraken besliste de gemeenteraad in 1960, een bus in te leggen.

2.6.8. Op zondag 10 september 1905 werd de 75e verjaardag van 's lands onafhankelijkheid gevierd, opgeluisterd door de ‘muziekmaatschappijen'. Grootser was de viering in 1930 van 100 jaar België; van 21 september tot 19 oktober, gespreid over de gehuchten.

------------------------------------------------------------------------
(1) Volgens plannen van 1 januari 1866! Ook de vroegere gemeentehuizen van o.a. Borchtlombeek, Strijtem en O.-L.-V.-Lombeek zijn gebouwd naar zijn ontwerpen.
(2) En niet meer in eigen huis, zoals voordien.
(3) Achteraan rechts hebben er na 1937 ook nog enkele gezinnen gewoond, tot 1954. Stonden zij in voor het onderhoud van de school?
(4) Andere 'ondermeesters' of hulponderwijzers waren Jan-Baptist Van der Stappen (1846-1885), Jan-Baptist Vanderplas (1866-1903), Daniël D'hoe (1884-1893), Basiel Billiet (1897-1903).
(5) Of volgde hij J.B. Lindemans (veel) vroeger op?
(6) Jan-Babtist Van den Eeckhoudt bleef echter op Ledeberg wonen, intussen woonde er in het schoolhuis een ondermeester. De hoofdonderwijzers Jozef Armand Van der Stappen en Cyriel Van Herreweghen hebben er wel gewoond. Zij hadden achter het schoolgebouw nog een ruime tuin, met 'vleeskersen en tien tot twintig soorten peren'.
Ook aan de school te Poelk was een schoolhuis (Ninoofsesteenweg nr 42) verbonden, waarin Jozef Staels en Hippoliet Elpers hebben gewoond.
(7) Waardoor de betoelaging van de aangenomen parochieschool wegviel.
(8) Daarmee was er, meer dan 90 jaar lang, geen concurrentie meer tussen beide scholen. In 1948 ging er voor het personeel van de gemeentescholen zelfs een 'opvoedkundige' vergadering door in de zustersschool!
(9) Het lager onderwijs was toen niet verplicht en er waren veel afwezigen: in de 'winter' ongeveer 25 %, in de 'zomer' tot 60 %. Vandaar dat de klassen feitelijk kleiner waren..
(10) Volgens de notulen van gemeenteraad van 3 augustus 1871 e.v.
(11) Van 1900 tot 1913 werd ook aan volwassenen les gegeven.
(12) Aan de 'kleine kant' (3e leerjaar) zaten 43 leerlingen, aan de 'grote kant' (4e leerjaar) 25 leerlingen.
(13) In de 'winter' 265 leerlingen, in de 'zomer' 210 leerlingen.
(14) Walter Evenepoel in ‘Rausa’, tijdschrift van Erfgoed Rausa, april 2022; 10e jg. nr. 2. Aldaar p. 24.
(15) Toch werden van 1955 tot 1959 nog plannen opgesteld en besproken van een gemeenteschool aan de Kapelleweide, door de architect zelfs betiteld met ‘Gemeenteschool voor jongens en meisjes’.


Aangevuld in mei 2024.